Kompasleer.

[Theo Horsten]

De magnetische polen zijn doorlopend aan de wandel - zij het dan ook niet in forse wandelpas maar met de snelheid van een hoogbejaarde, door reumatiek geplaagde, zwaar dementerende slak - en dus verandert ook de variatie geleidelijk aan.



Zo was de situatie in 2000 en hoe het ten tijde van Abel Tasman was, blijft raden, maar je kunt zien voor wat voor verrassingen die mannen met hun kompas konden komen te staan. Een kleine honderd jaar na Abel Tasman werd Edmond Halley - dezelfde van de bekende komeet - met een expeditie naar het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan gestuurd om daar de variatie te bepalen en in kaart te brengen. Dat was belangrijk, want terwijl we nu de juiste lengte nodig hebben om de miswijzing van het kompas zuiver te kunnen bepalen werd voordat Harrison zijn klok klaar had, de variatie gebruikt om de lengte te bepalen!

Wat betreft het honorarium dat de Engelese Admiraliteit zou betalen aan degene die een klok maakte die aan hun specificaties voldeed: als hij na een reis naar West Indië en terug de lengte op een graad nauwkeurig kon bepalen, zou er £ 10,000 worden betaald, op 40' nauwkeurig was hen £ 15,000 waard en op 30' nauwkeurig zou worden beloond met £ 20,000. Dat was in die tijd een werkelijk gigantisch bedrag - een fortuin!
Uiteindelijk zag Harrison kans een klok te maken die na afloop van die reis maar 54 seconden afweek, wat neerkwam op een lengteverschil van maar 13,5 minuut, dus minder dan de helft van het vereiste. Toch wilden ze hem nog altijd niet betalen. Hij was 80 jaar oud toen hij door interventie van de koning zijn geld kreeg.

Toch is het aardig om de wiswijzingen die Abel Tasman vond eens te vergelijken met de variatie op bovenstaand kaartje.
Het waren nog kompassen van lik me vestje ook die die mannen gebruikten, want pas na 1870 of daaromtrent, construeerde Lord Kelvin het eerste betrouwbare droge kompas. Begin 1600 wisten ze al van deviatie, maar corrigeren werd pas mogelijk toen Matthew Flinders met zijn thans nog zo bekende 'Flindersstaaf' op de markt kwam. Na 1840 ontwikkelden George Airy en de eerdergenoemd Lord Kelvin dat verder met weekijzer en kleine magneetjes. Dankzij die mannen kan Bert nu nog altijd voorzien in zijn dagelijks domineesborreltje en andere kleine extra's die het leven van de gepensioneerde schipper aanmerkelijk veraangenamen.



(Dat kaartje hierboven komt van NOAA, de overige gegevens uit de Bowditch - oude uitgave want de nieuwe is geen zak meer aan.)

.

[Evert Sikkema]

In de Blauwe Wimpel las ik bij het onderwerp MARITIEME VERZAMELINGEN iets over de kompasroos.
Daarop staan 32 streken afgebeeld. Als ik dan 360° deel door 32 komt elke streek op 11,25°.
Op de website DE TAAL VAN HET WATER lees ik bij STREEK:
Streek. Nautische hoekmaat ter grootte van 1/32 deel van de windroos. Eén streek is gelijk aan 11°15'.
Heb ik het dan mis met mijn 11,25°? Als 1° natuurlijk in 60' wordt weergegeven klopt 11°15' weer wel.
Op het kompas staan 16 windstreken zoals N / NNO / NO / ONO O enz. van elk 22,5° (22°30').
Nou heb ik wel eens gehoord of gelezen dat er vroeger zoveel streken bakboord of stuurboord werd gegeven en tegen woordig zoveel graden.
Wat is het verschil hier tussen?
Een streek van 11,25° (of 11°15') is toch veel te onnauwkeurig om op te sturen?
Of heb ik het allemaal niet goed begrepen?

groeten
Evert Sikkema

[Theo Horsten]

Inderdaad, Evert, een streek is 11¼ graad dus 11°15'.
"Die vent moet je op vier streken houden!" Dat is op 45 graden, dus goed vrij van hem blijven.
Je neemt - of liever nam - als je maar één punt had om te peilen en uiteraard geen radar, een "vierstreeks peiling". Dus je peilde de vuurtoren of welk ander punt dan ook dat je moest passeren, op 45° waarna je je koers vervolgde. Op het moment dat je het punt dwars peilde, dus op 90°, was de afstand die je had afgelegd vanaf het moment dat je het op 45° peilde, tot het moment dat je hem dwars had, gelijk aan de afstand waarop je van het punt verwijderd was op het moment dat je het dwars had. Simpelweg een rechthoekige gelijkbenige driehoek.
Nu kon die afstand natuurlijk te kort zijn en dat wist je dan pas als het te laat was. Dat was dan wat slordig, vandaar dat je, als het nauw stak, het punt ook eerst op twee streken kon peilen en vervolgens op vier streken. Die afgelgde weg was dan ook weer gelijk aan de afstand tot het punt op het oment dat je het dwars zou hebben.

Ja, vroeger gaf je de roerganger opdracht om zoveel streken bakboord of stuurboord uit te komen. In plaats van twee streken laat je hem nu 20 graden van koers veranderen.
En je stuurde dus niet op streken, maar op kwart streken nauwkeurig, dus op krap drie graden. Je stuurde dus bijvoorbool Noordoost ten oosten driekwart oost. Of Zuid een half west. Of Oost een kwart zuid.

Wat jij daar opnoemt, Noord, NNO, NO en ONO, is dus maar de helft en dan kom je inderdaad maar aan 16 streken. Maar er zit dus telkens nog een streek tussen. Dus, te beginnen bij Noord:

Noord
Noord ten Oosten
NNO
NO ten Noorden
NO
NO ten Oosten
ONO
Oost ten Noorden
Oost

Oost ten Zuiden
OZO
ZO ten Oosten
ZO
ZO ten Zuiden
ZZO
Zuid ten Oosten
Zuid

Zuid ten Westen
ZZW
ZW ten Zuiden
ZW
ZW ten Westen
WZW
West ten Zuiden
West

West ten Noorden
WNW
NW ten Westen
NW
NW ten Noorden
NNW
Noord ten Westen
Noord

Dat zijn er 32, de laatste keer Noord uiteraard niet meegerekend want daar waren we ook mee begonnen.
Als je dit achter elkaar opdreunt, zo in die groepjes zoals ik die hier heb neergezet, zit er een bepaald ritme in en weet je dat eenmaal, dan vergeet je het nooit weer. Ze kunnen mij nu nog 's nachts wakkermaken en zeggen: "Vlug! Het kompas, te beginnen bij West en dan linksom!"
Vroeger kon ik dat dan ook nog in kwartstreken, maar dat zal nu iets meer nadenken kosten en om het weer op te halen, lijkt me niet zo zinvol.

Ik hoop dat je nu door hebt hoe het zit - of zat - maar zo niet, vraag gerust verder. Ik heb nog wel ergens een volledig onderverdeelde roos. Ik zal hem even opzoeken, scannen en hier neerzetten.

Op mijn eerste bootje, de Jan Kreumer, stuurden we op streken en dus moest ik dat snel leren. Ik weet niet meer wanneer we in de tweeënhalf jaar dat ik daar als matroos voer, overgingen op graden. Het kompas was daar niet voor bedoeld en de graden waren veel te klein om goed af te kunnen lezen. Daarom kwam er een halfrond vergrootglas op het kompas te staan.
Ik denk haast dat er steeds minder loodsen kwamen die (ook) nog koersen in streken op konden geven en dat we daarom overgingen op graden. Aanvankelijk vroegen ze direct bij het aan boord komen waar je op stuurde.

Ik was helemaal gewend aan graden toen ik naar de KPM ging in Indonesië. En wat stuurden ze daar? Ja hoor, op streken! Een droog kompas met zijden roos en sturen op streken. Nu kon ik dat kompas wel vlot opdreunen, maar uiteraard niet in het Maleis, dus ook dat moest in recordtijd worden geleerd. Dat was nog veel erger want dat gaat heel anders dan in het Nederlands, Duits of Engels. Die staan niet "middenin" het kompas en draaien rond, maar kijken er van de buitenkant tegenaa. Of zoiets.
Wil je daar meer van weten, dan verwijs ik je naar het topic "KPM" op Kombuispraat.

Groeten,

Theo

[Evert Sikkema]

Nou, als je pas op de zeevaartschool komt lijkt me het knap ingewikkeld met die graden en streken.
Ik zal proberen Theo, om het ook te leren, maar ik heb er een hard hoofd in.
Bedankt voor je uitleg.

groeten
Evert Sikkema

[Theo Horsten]

Ach, Evert, waarom zou je dat nu nog gaan leren? Het ius iets uit voorbije dagen en als je het wilt weten, is het overal te vinden.

Hier zo'n kompasroos en dan zelfs nog onderverdeeld in halve streken.



Zo zagen ze er ook werkelijk uit, met de streken heel prominent en de graadverdeling maar heel klein. Het was in de tijd dat ik er op moest sturen en later, bij de KPM ook koersen in moest opgeven, eigenlijk al heel vreemd. Je haalde de koers in graden uit de kaart en moest die an eerst omrekenen in streken voordat je hem aan de roerganger kon opgeven. Dat omrekenen deed je uit je hoofd of met het speciale tafeltje in het boek Zeevaartkundige Tafels. Bij de KPM was ik daarna aanvankelijk nog minstens een minuut of tien bezig voordat ik de koers in het Maleis had gevonden en in mijn hoofd geprent, want ik kon natuurlijk bezwaarlijk met mijn boekje "Maleis in zeven lessen" naast de roerganger gaan staan.

Gelukkig dat het nu een curiositeit is en niet meer. Het had geen enkel voordeel; ik zou er in elk geval geen enkele kunnen noemen.

[Gert Schouwstra]

Hallo, leuk onderwerp. Ik miste alleen nog een afbeelding van een echt kompas, dus plaats ik er hierbij een.

Het kompas is afkomstig van mijn ouderlijk schip de "Drechtstad", gebouwd in 1961 bij scheepswerf Harlingen. Het staat nu als aandenken bij mij op zolder. Dat krijg je als je een binnenschip op een coasterwerf laat bouwen, zoals mijn vader deed.

[Theo Horsten]

Om het compleet te maken hier dan ook nog een plaatje van het halve vergrootglas...



Mooi kompas, Gert! Hoe groot is het? zo te zien wat kleiner dan het kompas dat je gewoonlijk op coasters uit die tijd aantrof, maar dat kan aan de foto liggen. Maar om het nou op zolder te zetten...
Waarom maak je geen fraaie, teakhouten voet en zet het ergens voor een raam? Ik zie dat helemaal zitten. Op den duur nog een stuurwiel erbij en een telegraaf. Als je dan wat ouder wordt en het allemaal wat door elkaar begint te lopen, zet je de oude pet weer op en het raam open en dan...

[Gert Schouwstra]

Bedankt Theo, helemaal mee eens, als het aan mij lag....... Maar mijn directie heeft hier thuis andere ideeën en mijn gezin heeft ruimte nodig. Mogelijk gaat het kompas wel naar een tijdelijke tentoonsteling, hier in Sneek.

Trouwens, de roosdiameter is 15 cm en de totale breedte is 60 cm.

[vaerdereij]

Met dank aan Frits F d(ex KPM) die er een behoorlijk karwei aan heeft gehad.
Anne



















edit 18-03-2008: gelezen 4970 x

[Evert Sikkema]

Het is al weer ruim 2 jaar geleden dat Anne Mulder de laatste bijdrage plaatstte bij dit onderwerp.

Ik heb nu een vraag, die bij mij opkwam bij het lezen van het boek: Walvis aan stuurboord van Jaap Kolkman. Een boek uit 1947 waarin de eerste reis van de Willem Barendsz beschreven wordt, die duurde van 27 oktober 1946 tot 21 mei 1947.
Op zekere dag is er geen verbinding te krijgen met de jager AM 4, Robert W. Vinke.
Op de radar is het schip ook niet te zien en herhaaldelijk oproepen haalt ook niks uit.
Op een gegeven moment wordt over de radio de AM 4 toch ontvangen met de mededeling:"Alles is goed hier Simon, nou ja de hel lijkt wel losgebarsten, maar verder goed, alleen een beetje zitten peuteren aan de radio. Wil je mij een peiling geven? We hebben één walvis. een Blauwe. Hoe moeten we varen? We weten niet precies waar we uithangen. Overrrr.....".
Dan wordt vanaf de Willem Barendsz gevraagd om signalen te geven op de achthonderd meter. Op de Robert W. Vinke wordt dan de zender afgestemd op de gevraagde golflengte.
Op de Willem Barendsz worden de antennes geïsoleerd en wordt de richtingzoeker ingeschakeld.
De goniometer (wat dat ook maar mag zijn?) wordt rond gedraaid.
De AM 4 gaat zenden.
Als het signaal wordt weggedraaid weet de marconist onder welke hoek ten opzichte van de koerslijn de AM 4 zich bevindt.
Waar het geluid het zachtst is daar bevindt zich de AM 4.
Op 45° is het geluid van de AM 4 op zijn hardst en op 225° op zijn zachtst.
De AM 4 blijkt dus op 225° ten opzichte van de koerslijn van de Willem Barendsz te zijn.
Bij elke peiling wordt het gyrokompas afgelezen. Die kompaskoers wordt opgeteld bij de verkregen peiling.
Er wordt dus 225° gepeild, bij een koers van 45° = 270°.
De marcomist roept de AM 4 vervolgens op en zegt: "Uw ware peiling is 270°, de koers die u moet sturen om bij het factoryschip te komen is dus 90°.
U vaart dus praktisch oost, hebt u dat verstaan? Overrrr........"
Het antwoord is: "We gaan oost voorliggen".

Is het voor iemand mogelijk om één en ander eens met een tekeningetje uit te leggen?

groeten
Evert Sikkema